काठमाडौं। हरेक वर्ष आउने एक विशेष दिन – श्रावण शुक्ल पञ्चमी।
आज हामी मध्ये धेरैले बिहानै उठ्यौं, घरको मूल ढोकामा नागको चित्र टाँस्यौं, दूध, अक्षता, फूल चढायौं।
तर, कहिल्यै प्रश्न गर्यौं त – किन पूजिन्छ यो सर्प? के हो यसको अर्थ? के केवल डरले गर्दा हामी पूजा गर्दैछौं?
इतिहासका पानामा खोज्दा...
नाग पञ्चमीको कथा पुरानो छ – महाभारतपछि सुरु भएको।
राजा जनमेजयले आफ्ना बाबु परीक्षितको मृत्युको बदला लिन सर्प–यज्ञ सुरु गरे।
सबै सर्प जाति नष्ट हुने स्थितिमा पुगेका बेला, एक युवा ऋषि अस्तिकले त्यो यज्ञ रोकिदिए।
त्यही क्षण जहाँ विनाशको मार्ग परिवर्तन भयो – संरक्षणको दिशामा।
त्यसैले त, नाग पञ्चमी केवल सर्प पूजा होइन –
मानव क्रोध र ज्ञानबीचको सन्तुलनको विजय पनि हो।
धार्मिक रूपमा सर्प पूजनीय किन?
हिन्दू दर्शनले सर्पलाई दैवी शक्ति मान्दछ।
भगवान् शिवका गलामा वासुकि नाग शोभन्छन्,
भगवान् विष्णुका शयन शय्या शेषनाग हुन्।
यो पूजाअन्तर्गत हामी केवल सर्पलाई होइन –
प्रकृतिसँगको हाम्रो सम्बन्ध, हाम्रो निर्भरता, र हाम्रो कृतज्ञता प्रकट गरिरहेका हुन्छौं।
कृषि समाज र नागको सम्बन्ध
हाम्रो गाउँ–घरका बुढापाकाले भन्थे –
“नाग पञ्चमीको दिन पूजा गर्यो भने वर्षा राम्रो हुन्छ, बाली सप्रिन्छ।”
आज विज्ञानले के भन्छ?
सर्पले मुसा जस्ता बाली नास्ने जीव खान्छ।
उनीहरू जैविक सन्तुलनका हिस्सा हुन्।
त्यसैले –हाम्रो परम्पराले जे सिकाउँछ, त्यो अन्धविश्वास होइन, अनुभव र प्रकृति–मैत्री ज्ञान हो।
तर, हामी बुझ्ने प्रयास गरिरहेका छौं त?
सांस्कृतिक पक्ष – परम्परामा लुकेको सामूहिकता
नाग पञ्चमी हामी सबैको साझा पर्व हो।
यस दिन काठमाडौंका पाटन, भक्तपुर, बसन्तपुरदेखि तराईका गाउँसम्म सर्प पूजिन्छ।
टोलका महिला दिदी–बहिनीहरू मिलेर पूजा गर्छन्, बालबालिकाले चित्र बनाउँछन्,
कहिलेकाहीँ त गाउँमा सर्पको गीत र लोककथा पनि सुनिन्छ।
यो उत्सव केवल पूजाको होइन –
समाजको सामूहिकताको, परम्पराको, र एक–अर्काप्रति सम्मानको उत्सव हो।
आजको यथार्थ सन्देश – सहअस्तित्वको संस्कार
आजको युगमा, सर्प देख्नासाथ मार्ने प्रवृत्ति बढ्दो छ।
तर, यही प्रवृत्तिले हाम्रो जैविक सन्तुलन बिगारिरहेको छ।
हामी सर्प, बाघ, चरा, कछुवा सबैलाई हटाउँदैछौं –
अनि सोधिरहेका छौं, किन वर्षा बिग्रियो? किन रोग बढे?
नाग पञ्चमी त्यो सम्झाउने दिन हो –
कि सहअस्तित्व बिना हामी जीवित रहन सक्दैनौं।
निष्कर्षमा...
नाग पञ्चमी केवल सर्पको कथा होइन,
मानवताको परीक्षा हो – हामी कति समझदार, कति समर्पित, कति संवेदनशील छौं भन्ने।
हामीले आजको पूजालाई केवल परम्परा नभई
संरक्षण र सहजीवनको संकल्पमा परिणत गर्न सके –
त्यो दिन साँच्चिकै ‘नाग पञ्चमी’ हुनेछ।
-सुधिर लोहनी
