हरिबोधिनी एकादशी र यसको महत्त्व : जीवनको पुनर्जागरण

• सुधिर लोहनी

हिन्दू धर्मका व्रत र पर्वहरू केवल परम्परा होइनन्, ती हाम्रा जीवन, संस्कृति र सोचसँग गहिरो सम्बन्ध राख्छन्। ती पर्वहरूले हामीलाई आस्था, अनुशासन र आत्मशुद्धिको बाटो देखाउँछन्। त्यस्तै व्रतहरूमध्ये एउटा अत्यन्त महत्वपूर्ण र अर्थपूर्ण व्रत हो हरिबोधिनी एकादशी। यसलाई प्रबोधिनी एकादशी वा देवोत्थान एकादशी पनि भनिन्छ।

हरेक वर्ष कार्तिक शुक्ल पक्षको एकादशीका दिन यो व्रत पर्छ। यसै दिन भगवान् विष्णु चार महिनाको योगनिद्राबाट उठ्नुहुन्छ भन्ने धार्मिक विश्वास छ। आषाढ महिनाको शुक्ल एकादशीमा, जसलाई हामी हरिशयनी वा ठूला एकादशी भन्छौँ, भगवान् विष्णु क्षीरसागरमा निद्रामा जानुहुन्छ र ठीक चार महिनापछि, हरिबोधिनी एकादशीका दिन जाग्नुहुन्छ।

यही दिनबाट “चातुर्मास” समाप्त हुन्छ — अर्थात् चार महिनासम्म रोकिएका शुभ कार्यहरू, जस्तै विवाह, व्रतबन्ध, यज्ञ र पूजाआजा फेरि सुरु गर्न पाइन्छ। त्यसैले यो एकादशीलाई “देवोत्थान” — अर्थात् “देवता उठ्ने दिन” पनि भनिन्छ।

आस्थाको गहिरो पृष्ठभूमि

वैदिक ग्रन्थहरूमा हरिबोधिनी एकादशीलाई “मोक्षदायिनी तिथि” भनिएको छ। यसको अर्थ हो आत्मालाई मुक्त गर्ने दिन। पौराणिक कथा अनुसार, भगवान् विष्णुले चार महिनासम्म क्षीरसागरमा विश्राम लिनुभयो र यो दिन उहाँ पुनः जाग्रत भएर धर्म र सृष्टिको काम पुनः सुरु गर्नुभयो।

यो कथा केवल पुराणमा सीमित छैन; यसको गहिरो अर्थ छ। भगवान् विष्णुको निद्रा र जागरण सृष्टिको स्थिरता र पुनर्जागरणको प्रतीक हो। जब विष्णु निद्रामा जानुहुन्छ, त्यो विश्रामको समय हो, आत्मचिन्तनको समय हो। र जब उहाँ उठ्नुहुन्छ, त्यो सृष्टिमा पुनः सजीवता आउने क्षण हो।

हाम्रो जीवनमा पनि यस्तै हुन्छ। कहिलेकाहीँ हामी निराश, थकित र निस्क्रिय भइदिन्छौँ। त्यो नै हाम्रो “आत्मिक निद्रा” हो। तर जब हामी फेरि आफ्ना मूल्य, लक्ष्य र आस्था सम्झन्छौँ, त्यो क्षण हाम्रो “हरिबोधिनी” हुन्छ। हाम्रो आफ्नै चेतनाको जागरण।

व्रत र पूजा–विधि

हरिबोधिनी एकादशीको बिहान स्नान गरेर स्वच्छ वस्त्र धारण गरिन्छ। भगवान् विष्णुको मूर्तिलाई पञ्चामृतले स्नान गराइन्छ, तुलसीदल, धूप, दीप, र फलफूल अर्पण गरिन्छ। यस दिन अन्न खान नहुने परम्परा छ, र धेरै भक्तहरू फलाहार वा केवल जलपान गर्छन्।

साँझपख घर–घरमा तुलसीको मठमा दियो बालिन्छ। महिलाहरू तुलसीको पूजा गर्छन्, भजन गाएर रातभर जागरण गर्छन्। यो दिन धेरै ठाउँमा तुलसी विवाह पनि गरिन्छ तुलसी र शालिग्राम (भगवान् विष्णुको प्रतीक)को वैवाहिक पूजाको रूपमा।

तुलसी विवाहको कथा पनि निकै रमाइलो छ। भनिन्छ, तुलसी देवी भगवान् विष्णुप्रति अत्यन्त समर्पित थिइन्। उनको भक्ति देखेर विष्णुले उनलाई वरदान दिए “तिमी मेरो अंश शालिग्रामसँग सधैं रहन्छौ।” यही कारणले तुलसी विवाह मनाइन्छ। तुलसी र विष्णुको मिलन पवित्रता र भक्ति–चेतनाको मिलनको प्रतीक हो।

नेपाली समाजमा यसको सांस्कृतिक महत्त्व

नेपालमा हरिबोधिनी एकादशीको चहलपहल त हेर्नलायक हुन्छ। बिहान सबेरै बूढानीलकण्ठ मन्दिरमा हजारौँ भक्तजन पुग्छन्। कोही दियो बाल्न, कोही विष्णुको दर्शन गर्न, कोही आफ्नो व्रत पूरा गर्न। बुढानिलकण्ठमा क्षीरसागरमा शयनरत विष्णुको मूर्तिलाई देख्दा मनमा शान्ति, भक्ति र श्रद्धा एकसाथ उम्लिन्छ।

त्यस्तै भक्तपुर, पाटन, पोखरा, चाँगुनारायण, र शेषनारायणजस्ता मन्दिरहरूमा पनि यो दिन विशेष पूजाको आयोजना हुन्छ। गाउँघरमा महिलाहरू तुलसीको मठ वरिपरि भेला भएर भजन गाउने, गीत गाउँदै तुलसीको विवाह गर्ने परम्परा अझै पनि जीवित छ।

यो पर्वले केवल धर्म होइन, समाजलाई पनि एक ठाउँमा ल्याउँछ। घर–घरमा तुलसी विवाह, मठमा कीर्तन, छिमेकीबीचको भेटघाट, यी सबैले समाजमा सद्भाव र एकता ल्याउँछन्।

यसै दिनदेखि विवाहको सिजन सुरु हुन्छ। चातुर्मासमा रोकिएका सबै शुभकर्महरू फेरि सुरु हुन्छन्। त्यसैले कतिपय ठाउँमा यस दिनलाई “शुभ कामको सुरु” पनि भनिन्छ।

दार्शनिक दृष्टिले हरिबोधिनी एकादशी

हरिबोधिनी एकादशीलाई यदि गहिरो रूपमा हेरियो भने, यो केवल देवताको कथा होइन। यो जीवनको दर्शन हो।
विष्णुको निद्रा र जागरण वास्तवमा मानव चेतनाको  रूपक हो। जब मानिस अज्ञान, लोभ र भ्रममा फस्छ, त्यो ऊ निद्रामा गएको जस्तै हो। तर जब ऊ फेरि सत्य, प्रेम र धर्मतर्फ फर्कन्छ, त्यो क्षण ऊ जागेको हुन्छ।

त्यसैले, हरिबोधिनी एकादशी हामीलाई सिकाउँछ “जीवनमा हरेक अन्धकारको अन्त्य हुन्छ, यदि हामी उठ्ने हिम्मत गर्छौं भने।”

ध्यान र उपवास यसको मुख्य साधन हुन्। उपवासले केवल शरीरलाई होइन, मनलाई पनि हल्का बनाउँछ। त्यो दिन हामी खानेभन्दा सोच्नेमा केन्द्रित हुन्छौं। यसले आत्मालाई शुद्ध गर्छ। ध्यानले मनलाई स्थिर बनाउँछ र विष्णुको नाम जपले आत्मामा सकारात्मक ऊर्जा भर्छ।

वास्तवमा, यो व्रत एउटा साधना हो, शरीर, मन र आत्माको समान रुपमा साध्ने साधना।

तुलसी विवाह : प्रकृति र चेतनाको मिलन

तुलसी विवाहको अर्थ केवल धार्मिक क्रिया होइन। तुलसी प्रकृतिको प्रतीक हुन्, र विष्णु चेतनाको। जब प्रकृति र चेतना मिल्छन्, तब संसारमा सन्तुलन रहन्छ। यही मिलनले जीवनमा पवित्रता ल्याउँछ।

आजको समयमा जब मानिसले प्रकृतिसँगको सम्बन्ध टुटाउँदैछ, तुलसी विवाह हामीलाई सम्झाउँछ; प्रकृतिप्रति श्रद्धा राख्नु नै धर्म हो। तुलसी मठमा बालिएको दियो केवल पूजा होइन, त्यो प्रकृतिप्रति कृतज्ञताको प्रतीक हो।

समाज र आध्यात्मिकताको सम्बन्ध

हरिबोधिनी एकादशीले धर्म र समाजलाई एकैसाथ जोड्छ। यसले मानिसलाई आत्मिक रूपमा शान्त र सामाजिक रूपमा सक्रिय बनाउँछ।
जब हामी एकै साथ कीर्तन गर्छौं, त्यो केवल भगवानलाई सम्झिनु होइन; त्यो एकताको अभ्यास पनि हो।
भक्तजनहरू बीचको प्रेम, सहयोग र आपसी आदरले समाजमा सन्तुलनको वातावरण बनाउँछ।

नेपाल जस्तो धार्मिक र सांस्कृतिक मुलुकमा यस्ता पर्वहरूले हाम्रो पहिचान जोगाइरहेका छन्। आधुनिकताले धेरै कुरा बदलिए पनि, आधुनिकताकै आडमा सहि हरिबोधिनी एकादशी जस्ता पर्वले अझै पनि घरघरको तुलसी मठमा हरेक नेपालीलाई आस्थाको मालामा उनेर उज्यालोको प्रकाश छर्दै छ। त्यो उज्यालो केवल घिउको होइन, आस्थाको उज्यालो हो।

समसामयिक सन्दर्भमा यसको सन्देश

आजको व्यस्त जीवनमा मानिस दौडिरहेको छ। पैसा, पद, र लोकप्रियताको पछि। तर त्यो दौडले मनलाई थकाइ दिएको छ। हामीसँग सबथोक छ, तर शान्ति छैन। हरिबोधिनी एकादशीको सन्देश यस्तो समयमा अझै अर्थपूर्ण हुन्छ।
“थकित शरीरलाई मात्र होइन, थकित आत्मालाई पनि विश्राम चाहिन्छ।”

यो व्रतले हामीलाई सम्झाउँछ कि हरेक वर्षजस्तै, जीवनमा पनि “नयाँ सुरुवात” गर्न सकिन्छ। विगतका गल्ती, पीडा र थकानलाई त्यही क्षणमा पुर्‍याएर नयाँ आत्मासम्मानका साथ अघि बढ्न सकिन्छ।

विश्व दर्शनसँग यसको मेल

यदि ध्यान दिएर हेरियो भने, हरिबोधिनी एकादशीको दर्शन संसारका अन्य धर्म र संस्कृतिसँग पनि मिल्छ।
बौद्ध धर्ममा “बुद्ध” शब्द नै “जाग्रत व्यक्ति” हो।
इसाई धर्ममा “ईस्टर” पुनर्जन्म र पुनरुत्थानको उत्सव हो।
इस्लाममा रमजानको उपवास पनि आत्मशुद्धिको अभ्यास हो।

यी सबैको सार एउटै हो। आत्मा जागोस्¸ मन शुद्ध होस्, र जीवन पुनः अर्थपूर्ण बनोस्। त्यसैले हरिबोधिनी एकादशी केवल हिन्दूहरूको व्रत होइन, यो सम्पूर्ण मानवताका लागि आत्मजागरणको सन्देश हो।

निष्कर्ष

हरिबोधिनी एकादशी जीवनको नयाँ बिहान हो। यो केवल भगवान् विष्णुको जागरण होइन, हामी  भित्रको चेतनाको पनि जागरण हो।
जब विष्णु क्षीरसागरबाट उठ्नुहुन्छ, त्यो केवल देवताको कथा होइन। त्यो हामी सबैको आत्माको पुनर्जन्मको संकेत हो।

यो पर्वले सिकाउँछ,
जीवनमा कहिलेकाहीँ विश्राम आवश्यक हुन्छ, तर निद्रामा हराउनु हुँदैन।
निराशा र अन्धकारबीच पनि, भित्र कतै एउटा उज्यालो बलिरहेको हुन्छ।
त्यो उज्यालो नै आस्था हो, त्यो जागरण नै हरिबोधिनी हो।

आजको भौतिक युगमा हामी सबैलाई एउटा हरिबोधिनी चाहिएको छ। एउटा क्षण जहाँ हामी आत्मासँग कुरा गर्न सक्छौं, आफ्ना गल्तीहरूलाई माफ गर्न सक्छौं, र नयाँ सुरुवात गर्न सक्छौं।

त्यसैले, हरिबोधिनी एकादशी केवल व्रत होइन यो जीवनप्रतिको पुनःआस्था हो।
यो दिन हामी सबैलाई भन्छ।

“अब उठ, अब हिँड, अब आफ्नो जीवनलाई फेरि अर्थ देऊ।”