नेपालमा बढ्दो कफी संस्कृति

नेपाल जस्तो हिमाली देश जहाँ लामो समयसम्म चिया पेय संस्कृति र जनजीवनको अभिन्न अंग बनेर बाँचेको थियो, त्यहीँ अहिले कफी संस्कृतिले तीव्र रुपमा आफ्नो उपस्थिति जनाउँदैछ। काठमाडौंका गल्ली, पोखराका झिलमिल दृश्य, धरानका आधुनिक गल्ली र बुटवलका फेन्सी क्याफेहरूमा पाइने कफीको गन्धले अब नेपाली जनजीवनमा नयाँ स्वाद मात्र होइन, नयाँ संस्कृति, नयाँ व्यवसाय र नयाँ अवसरको संकेत गरिरहेको छ। पछिल्लो एक दशकमा कफी केवल पेय पदार्थको रूपमा सीमित नरही, जीवनशैली, उद्यमशक्ति, सिर्जनशीलता र अन्तर्राष्ट्रिय चेतनाको संकेत बन्न पुगेको छ।

नेपालमा कफी संस्कृति अचानक जन्मिएको होइन। यसको जरा गहिरो छ, यद्यपि यसको स्वरूप र प्रभाव पछिल्लो समयमा मात्र गहिरिन थालेको हो। कफीको नेपालमा सुरुआत सन् १९३८ मा भएको मानिन्छ, जब एक नेपालीले इथियोपियाबाट ल्याएको कफी बीउ गुल्मी जिल्लामा रोपेका थिए। त्यो बेलादेखि नै कफीले नेपालको माटोमा बाँच्ने आधार पायो, तर व्यवसायिक रूपमा यसलाई पहिचान दिन ५ दशकभन्दा बढी लाग्यो। सन् १९९० पछि मात्र नेपाल सरकारले कफीलाई नगदे बालीको रूपमा प्रवर्द्धन गर्न सुरु गर्‍यो। सरकारी तथा निजी क्षेत्रको सहकार्य, विदेशी स्वयंसेवकहरूको योगदान, र केही उद्यमशील किसानहरूको हिम्मतले गर्दा आज नेपालमा कफी एक स्थापित व्यवसायको रूपमा उदाइरहेको छ।

नेपालमा कफी उत्पादन गर्ने प्रमुख क्षेत्रहरू कास्की, गुल्मी, पाल्पा, लमजुङ, स्याङ्जा, अर्घाखाँची, इलाम, र रोल्पा हुन्। यी क्षेत्रहरूमा उब्जिएको ‘Arabica’ जातको कफीले गुणस्तरका हिसाबले अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा समेत साख बनाउँदै आएको छ। हिमाली उचाइ, जैविक खेती, र माटोको बनावटले गर्दा यहाँ उत्पादित कफी स्वाद, सुगन्ध र स्वास्थ्यका दृष्टिकोणले निकै उच्च मानिन्छ। यसैले नेपाल सरकार र विभिन्न संघ–संस्थाहरूले "Specialty Coffee from the Himalayas" भनेर यसलाई ब्रान्डिङ गर्ने प्रयास गरिरहेका छन्।

कफी उत्पादनको वृद्धि मात्र होइन, उपभोगमा आएको क्रान्तिले कफी संस्कृतिलाई अझ बलियो बनाएको छ। काठमाडौंमा मात्र अहिले २,००० भन्दा बढी साना–ठूला कफी सप र क्याफेहरू सञ्चालनमा छन्। "Himalayan Java", "Coffee Club", "Red Mud", "Coffee Pasal", "Karma Coffee", "Café Soma", "Perky Beans", "Baker’s Café आदि ब्रान्डहरू नेपाली कफी प्रेमीहरूका लागि परिचित नाम हुन्। यी क्याफेहरूमा अब कफी केवल पेयको रूपमा खपत हुँदैन, बरु सामाजिक भेटघाट, अफिस मिटिङ, पढाइ, डेटिङ, र सिर्जनात्मक छलफलको थलो बनेका छन्। यो परिवर्तनले नेपाली समाजमा कफीलाई ‘आवश्यकता’ भन्दा पनि ‘रुचि’ को रूपमा स्थापित गराएको छ।

युवा पुस्ताले कफीलाई केवल पिउने पेय मात्र होइन, व्यवसाय र आत्मनिर्भरताको माध्यमको रूपमा समेत लिन थालेका छन्। धेरै युवाहरूले Barista training लिने, कफी सप खोल्ने, कफीको ब्रान्ड बनाउने र डिजिटल प्लेटफर्ममार्फत कफी बेच्ने कार्यमा हात हालेका छन्। आजको युवाले ‘specialty coffee’, ‘cold brew’, ‘latte art’, ‘french press’ जस्ता शब्दहरू केवल सुन्ने मात्र होइन, सिक्ने र प्रयोग गर्ने सन्दर्भमा अगाडि बढिरहेका छन्। कतिपयले त अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा कफी प्रतियोगितामा समेत सहभागिता जनाइरहेका छन्।

नेपालको कफी संस्कृतिको विकासमा अन्तर्राष्ट्रिय प्रभावको ठूलो भूमिका रहेको छ। इथियोपियाबाट सुरु भएको कफीको इतिहास युरोप हुँदै अमेरिकामा विस्तार हुँदा–हुँदै आज जापान, अस्ट्रेलिया, टर्की, इटालीजस्ता देशहरूमा ‘Coffee Culture’ एक सामाजिक, सांस्कृतिक र व्यवसायिक अभ्यासको रूपमा स्थापित भएको छ। Starbucks, Costa Coffee, Tim Hortons, Blue Bottle Coffee, Pret a Manger जस्ता कफी ब्रान्डहरूले कफीलाई ‘commodity’ बाट ‘culture’ मा रुपान्तरण गरिदिएका छन्। उनीहरूले सिर्जना गरेको minimalist interior, co-working space model, open mic event, and coffee with art जस्ता अवधारणाहरू अहिले नेपालमा पनि लोकप्रिय बन्दै छन्।

ठमेल, झम्सिखेल, बालुवाटार, बौद्ध, लेकसाइड, बुढानिलकण्ठ जस्ता क्षेत्रमा खुलेका धेरैजसो क्याफेहरूमा अब global taste को coffee पाइन्छ Americano, Cappuccino, Mocha, Latte, Flat White, Iced Espresso, Macchiato आदि। कतिपय क्याफेहरूमा त हाम्रा आफ्नै परिकारहरू ‘Honey Coffee’, ‘Cardamom Coffee’, ‘Nepali Organic Brew’ आदि समेत बनाइन्छ, जसले नेपाली स्वाद र अन्तर्राष्ट्रिय शैलीलाई संयोजन गर्न सफल भएको देखिन्छ।

नेपालमा अहिले कफी सप मात्र होइन, ‘coffee tourism’ को अवधारणामा पनि काम भइरहेको छ। पर्यटकहरूलाई ‘farm to cup’ अनुभव दिने होमस्टे, कफी बगैंचाको भ्रमण, कफी प्रोसेसिङ हेर्ने कार्यशाला, र स्थानीय किसानसँग संवाद जस्ता कार्यक्रमले कफीलाई पर्यटनसँग गाँस्ने अभ्यास थालिएको छ। विशेष गरी कास्की, स्याङ्जा, र गुल्मी क्षेत्रमा यस्तो खालको सम्भावना देखिन्छ। यसले कृषक, स्थानीय उद्यमी र पर्यटक सबैलाई लाभ हुने आधार बनाउँछ।

नेपालमा कफी उद्योगको वृद्धिसँगै केही चुनौतीहरू पनि छन्। किसानहरू अझै पनि पारम्परिक तरिकाले खेती गरिरहेका छन्, जहाँ प्रविधिको प्रयोग न्यून छ। उत्पादनमा एकरूपता र गुणस्तरको स्थायित्व कायम गर्न अप्ठ्यारो भइरहेको छ। साथै, अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको certification (जस्तै Rainforest Alliance, Fair Trade) पाउन अझै प्रयास आवश्यक छ। कफी एक्सपोर्ट गर्दा भन्सार, ढुवानी, प्याकेजिङ जस्ता प्रक्रियामा सहजता छैन। यो सबभन्दा ठूलो चुनौती हो जसले गर्दा विश्व बजारमा नेपाली कफीले अझै ठुलो प्रभाव जमाउन सकेको छैन।

यस्तो अवस्थामा, नेपाल सरकारले कफी व्यवसायलाई आधिकारिक रूपमा राष्ट्रिय प्राथमिकता प्राप्त नगरे पनि, गैरसरकारी क्षेत्र, दातृ निकाय, र स्थानीय उद्यमीहरू मिलेर कफी व्यवसायलाई व्यावसायिक बनाउने दिशा लिएका छन्। अमेरिका, जापान, कोरिया र जर्मनीजस्ता मुलुकमा नेपाली कफीको माग बढ्दै गएको छ। विशेष गरी ‘Organic Himalayan Arabica’ को माग उच्च छ। यसले नेपाललाई ‘कफी उत्पादन गर्ने देश’ को रूपमा विश्वसामु चिनाउने सुनौलो अवसर प्रदान गरेको छ।

अर्कोतर्फ, डिजिटल प्रविधिको प्रयोगले कफी व्यवसायमा नयाँ आयाम थपेको छ। कफी शपहरूले अब आफ्ना उत्पादनहरू अनलाइन बेच्न थालेका छन्। ‘E-commerce’ प्लेटफर्ममार्फत कफी बिन्स, ग्राउन्ड कफी, कफी मेकर, मग र कफी गिफ्ट प्याक बेच्ने चलन बढ्दो छ। कतिपय कफी शपहरूले ‘subscription model’ ल्याएर नियमित ग्राहक बनाएर सेवा दिन थालेका छन्। यसले व्यवसायिक स्थायित्वका लागि नयाँ ढोका खोलिदिएको छ।

कफी सपहरू अब सिर्जनात्मकता र कला प्रदर्शनको थलो पनि बन्न थालेका छन्। हरेक हप्ता खुल्ला कविता वाचन, unplugged concert, चित्रकला प्रदर्शनी, किताब विमोचन, वा स्थानीय हस्तकला विक्री कार्यक्रमहरू कफी सपमै आयोजना हुन्छन्। यसले कफीलाई केवल स्वादको विषय बनाउने होइन, सोच, सिर्जनशीलता र सामाजिक सम्पर्कको माध्यम बनाएको छ।

समग्रमा हेर्दा, नेपालमा बढ्दै गएको कफी संस्कृतिले हामीलाई नयाँ यथार्थतर्फ डोर्याइरहेको छ। हामीले अब बुझ्न थालेका छौं कि कफी केवल 'पिउनु' होइन, सम्झनु', बाँड्नु', रोजगारी सिर्जना गर्नु र पहिचान निर्माण गर्नु' हो। नेपाली माटोमा उब्जिएको कफीले अब विश्व बजारको ढोका ढकढक्याउने हैसियत बनाएको छ। यसमा स्थानीय स्वाद, हिमाली उचाइ, जैविकता, आत्मनिर्भरता र वैश्विक चेतनाको संयोजन भएको छ।

यदि नेपालले यो लहरलाई दिगो बनाउन चाहन्छ भने, कफी व्यवसायमा प्रविधि, नवप्रवर्तन, गुणस्तर, मार्केटिङ, र सञ्जाल विस्तारमा ध्यान दिन जरुरी छ। सरकार, निजी क्षेत्र, अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारहरू, र उपभोक्ताबीच सहकार्य हुन जरुरी छ। कफी केवल चुस्कीसँगै खपत हुने स्वाद नभएर, यो नेपालको पहिचान, उत्पादन र विश्वसँग संवाद गर्ने एउटा बाटो बन्न सक्छ।